Król Babilonii, Baltazar urządził ucztę dla dostojników na swoim dworze. By dodać jej splendoru, każe przynieść złote i srebrne naczynia, które jego ojciec, Nabuchodonozor zrabował z jerozolimskiej świątyni. Gdy dworzanie, żony i nałożnice piją z nich wino, na ścianie królewskiego pałacu ukazuje się napis. Przerażony król każe wezwać magów, Chaldejczyków i babilońskich mędrców. Ktokolwiek przeczyta pismo i wyjaśni jego sens, będzie ubrany w purpurę, otrzyma zloty łańcuch i będzie rządził jako trzeci w królestwie. Nikt jednak nie potrafi odczytać napisu. Wówczas królowa-matka wkracza do sali i przypomina, iż na dworze, pośród pojmanych przez Nabuchodonozora Judejczyków, jest mąż – Daniel, który potrafi wykładać sny i wyświetlać tajemnice. Król każe wezwać do siebie Daniela i powtarza swoją obietnicę nagrody. Daniel przypomina niecne, bezbożne uczynki Nabuchodonozora i objaśnia sens napisu; „Mane” oznacza, że dni panowania króla są policzone, „Thechel” – iż uczynki jego zważone, a „Phares” – królestwo podzielone i oddane Medom i Persom. Na rozkaz Baltazara obleczono Daniela w purpurę i ogłoszono, że ma rządzić jako trzeci w królestwie. Król poleca też zwrócić naczynia świątyni.
Po Baltazarze na tron wstępuje Dariusz. Ustanawia Daniela jednym z trzech ministrów. Zawistni o wpływy Daniela satrapowie szukają okazji by go zgubić. Namawiają króla, by wydał dekret. Kto w ciągu trzydziestu dni o cokolwiek będzie się modlił do jakiegokolwiek boga albo człowieka oprócz Dariusza, będzie wrzucony do lwiej jamy. Daniel zaś oddala się do swojego domu, modli się i wysławia swojego Boga, jak to zwykle dotąd czynił. Wtem wpadają zawistni satrapowie, zastają Daniela modlącego się. Oskarżając go o złamanie nakazu przyprowadzają do króla i żądają wykonania wyroku. Król próbuje ratować Daniela, lecz prawa raz ustanowionego nie da się cofnąć. Daniel zostaje wrzucony do jamy na pożarcie lwom. Nazajutrz rano Dariusz udaje się do jaskini i zastaje Daniela nietkniętego. Bóg posłał swego anioła by zamknął paszcze lwów, drugi zaś anioł przyprowadził z pustyni starca Habakuka z pożywieniem dla Daniela. Widząc to król rozkazuje, aby wypuszczono Daniela, a zamiast niego wrzucono do jamy zawistników. Ogłasza też, iż odtąd w całym jego królestwie wszyscy winni wyznawać i czcić Boga, który ocalił Daniela.
Prorok Daniel przepowiada nadejście Mesjasza, a anioł ogłasza radosną nowinę o narodzeniu Chrystusa w Judzkim Betlejem.
Nota o Ludus Danielis
GATUNEK
Ludus Danielis czyli „Gra o Proroku Danielu” należy do gatunku, który w średniowieczu określano jako ordo , ludus , versus , historia lub miraculum . Dzisiaj dla określenia tej formy używamy najczęściej pojęcia „dramat liturgiczny”, które wskazuje jednoznacznie na przynależność tego fenomenu teatralnego do przestrzeni liturgii Kościoła. Korzenie tego gatunku sięgają pierwszych wieków chrześcijaństwa. Wydarzenia związane z życiem, męką, śmiercią i zmartwychwstaniem Jezusa Chrystusa były wspominane, uobecniane i przezywane w formie dramatyzowanej. Jerozolima, będąca miejscem wydarzeń historii Zbawienia, stanowiła naturalną scenerię, w której odtwarzano opisaną w Ewangelii Pasję – od procesyjnego wejścia Jezusa do miasta aż po złożenie w grobie. Owe dramatyczno-obrzędowe praktyki dotarły do Europy za pośrednictwem pielgrzymujących do Ziemi Świętej. Najstarszym znanym w średniowiecznej łacińskiej Europie fragmentem, który otrzymał dramatyzowany kształt, był znajdujący się w liturgicznym formularzu przeznaczonym na Święto Zmartwychwstania Pańskiego, dialog Anioła i Marii, przybyłych w wielkanocny poranek do grobu, aby namaścić ciało Chrystusa. Scenę tę nazwano Visitatio Sepulchri – Nawiedzenie Grobu. Kanon dramat ó w z cyklu pasyjno-rezurekcyjnego ustalał się stopniowo. Obejmował on Procesję na Niedzielę Palmową, wielkoczwartkową Ostatnią Wieczerzę, wielkopiątkowe Złożenie Krzyża oraz przedstawianie w trakcie jutrzni rezurekcyjnej: Podniesienie Krzyża połączone ze Zstąpieniem do Piekieł i właśnie Nawiedzenie Grobu. Układy poszczególnych scen oraz dramatyczno-muzyczne warianty wykształcone w różnych ośrodkach kościelnych i monastycznych mogły różnić się między sobą, lecz związany z liturgią trzon pozostawał ten sam. Także inne święta i okresy posiadały swoje dramaty: jak okres bożonarodzeniowy – Officium Pastorum , Ordo ad Interfectionem Puerorum czy Zwiastowanie – Ordo Annunciatione . Formą szczególną był wielkopiątkowy Planctus – płacz Marii pod Krzyżem, znany w niemieckim obszarze językowym jako Marienklage, a którego bizantyjskim odpowiednikiem są Staurotheotokia.
Obok wątków ewangelicznych, stanowiących bezpośredni komentarz do świętowanych wydarzeń, pojawiły się także historie związane ze szczególnie czczonymi świętymi, a także historie starotestamentowe. Do tych ostatnich należy właśnie Ludus Danielis .
Dramatyczna konstrukcja tej Gry jest bardziej złożona i rozbudowana niż znane podówczas nowotestamentowe ordines . Materiał fabularny dramatu, zaczerpnięty ze starotestamentowej Księgi Daniela, oparty jest na motywach uczty Baltazara i wrzucenia Daniela do jaskini lwów. Jak w większości tekstów dramatów liturgicznych, także Ludus Danielis korzysta przy tym swobodnie z literatury apokryficznej, będącej po wielokroć jedynym śladem rozległej tradycji mówionej i nieoficjalnej. Główne postacie dramatu są wyraźnie scharakteryzowane, a akcja powołuje szereg postaci pobocznych, jak książęta, satrapowie, magowie, źli doradcy czy aniołowie. Także muzyczne tworzywo dramatu zawiera różnorodność form: od melodii zaczerpniętych z gregoriańskich antyfon, przez proste recytatywy, za pomocą których przeprowadzona jest akcja, proste w swojej budowie pieśni o być może ludowej proweniencji, aż po dostojne i hieratyczne conductus , stanowiące rytmiczne kontrasty do dramatycznych scen dialogowych.
Dramat zachował się w dwóch wersjach pochodzących z XIII wieku. Jedna z nich, autorstwa wędrownego scholarza, Hilariusa, przechowywana jest w Bibliotece Paryskiej, druga (tutaj prezentowana), której manuskrypt znajduje się londyńskim British Museum, ułożona została przez młodzieńców ze szkoły katedralnej w Beauvais. Obie wersje różnią się co do szczegółów i charakterystyk postaci, a także pod względem rozwiązań partii przeznaczonych dla chóru oraz conductus , które zwiastują pojawienie się głównych postaci, dodają majestatu i okazałości czy komentują zwroty akcji. Wersja z Beauvais posiada również wtrącenia w języku francuskim, które prawdopodobnie mają za zadanie podkreślić formalność i dodać powagi wezwaniu przyniesionemu Danielowi przez wysłanników króla. Zaś podobieństwo obydwu wersji oparte jest nie tylko na biblijnym źródle, którym jest zawierająca historię Proroka Księga Daniela, lecz również na włączeniu do nich apokryficznego wątku Habakuka czy zamykającego dramat proroctwa Daniela i anielskiego obwieszczenia narodzin Mesjasza. Trudno orzec, które z nich jest dziełem pierwotnym, przyjmuje się raczej teorie ich współzależności, podając jako możliwy łącznik pomiędzy Hilariusem a uczniami z Beauvais postać niejakiego Raoula, nauczyciela katedralnej szkoły, który – podobnie jak i Hilarius – był uczniem słynnego Abelarda.
UMIEJSCOWIENIE LITURGICZNE DRAMATU
Jednoznaczna uwaga zawarta w tekście wskazuje na liturgiczny kontekst prezentacji „Gry o Danielu”. Rubryka kończąca dramat każe umieścić ją bezpośrednio przed hymnem Te Deumw Matutinum lub, odpowiednio, przed kantykiem Magnificat w Nieszporach. Mimo iż konkretnego dnia jej wykonania nie można być pewnym, znajdujący się przy końcu dramatu werset Nuntium vobis fero , a także passus w jednym z konduktów .Homo natus est in carne, qui creavit omnia. wskazuje na okres bożonarodzeniowy. Inny ślad potwierdzający takie umiejscowienie, a zarazem historyczną proweniencję dramatu, prowadzi do tradycji inscenizowania tzw. Procesji Proroków – Ordo Prophetarum , którego jedną z części jest proroctwo Daniela, Ludus Danielis zaś może być rozbudowaną wersją tego właśnie wątku. Potwierdzać tę hipotezę może fakt, iż proroctwo Daniela zawarte w Ludus pochodzi nie z Wulgaty, lecz z przypisywanego św. Augustynowi Sermo będącego kanwą Ordo Prophetarum. Ten właśnie dramat przedstawiano w czasie festa circumcissionis , czyli w starożytne święto obrzezania przypadające na 1 stycznia, a teraz poświęcone Matce Boskiej. Przez całą Starożytność chrześcijańską i średniowiecze, święto owo cieszyło się dość dwuznaczną sławą, ze względu na uporczywość i trudność wykorzenienia kultów pogańskich związanych z Nowym Rokiem, a także obchodzone owego dnia festa stultorum – święto głupców, którego kulminację stanowiło, szczególnie na terenie Francji, wprowadzenie do kościoła ewangelicznego osła ( asinaria festa ). Echo tego właśnie wątku pobrzmiewa być może w okrzyku Dariusza: O hez !
Interpretacja Scholi:
Schola Teatru Wiejskiego „Węgajty” pracuje nad rekonstrukcja średniowiecznych dramatów liturgicznych od 10 lat. Punktem przełomowym w tych pracach było przyjęcie jako nadrzędnej zasady, podporządkowania elementów artystycznych i formalnych strukturze liturgii. Liturgia zatem zaczęła określać sposób widzenia poszczególnych scen, użycia gestu, kroku, dialogicznego napięcia, charakteru śpiewu, użycia instrumentów (a raczej: rezygnacji z nich), w końcu, użycia rekwizytów i strojów.
Przygotowując naszą wersję Ludus Danielis , który przedstawiamy w ramach Nieszporów, zachowując nierozerwalność z tą częścią Officium , staraliśmy się pójść śladem zawartej w dramacie symboliki liturgicznej, odczytać w niej i przywołać element celebracji Tajemnicy i Cudu.
Naturalnie, dramat Ludus Danielis interpretować można jedynie jako efektowną fabułę, pełną nagłych zwrotów, ku czemu zresztą zwracają się zwykle współczesne interpretacje artystyczne. Można jednak poszukiwać pośród dramatis personae typów symbolicznych (wyobraźnia średniowieczna przepełniona była, jak wiemy, takimi skojarzeniami), a punkt widzenia umieścić w przestrzeni sakralnej, gdzie każdy gest i przedmiot jest również znakiem przekraczającym dosłowność. I tak Daniel, jako profeta, młodzieniec na którym spoczywa Duch Boży, byłby typem kapłana (interpretacje posuwają się nawet do upatrywania w nim prefiguracji Chrystusa), Żona Baltazara przybywająca ze zbawienną radą – Sofią, Mądrością Bożą, zaś świątynne wazy – zdesakralizowanymi naczyniami mszalnymi, które powracają na ołtarz Pana, zwrócone Danielowi – kapłanowi Świątyni i rekonsekrowane.
Osobnym zagadnieniem, a dla nas przedmiotem poszukiwań, są licznie w tym dramacie występujące fragmenty określane jako conductus – czyli pieśń przejścia. Niegdyś procesje będące elementem ceremoniału, były obecne we wszystkich formach religijnego kultu. Procesja z Arką Przymierza opisana w Starym Testamencie, triumfalny wjazd Jezusa do Jerozolimy, a także uroczyste procesje pogrzebowe starożytnych chrześcijan stanowić mogły punkt odniesienia dla tworzących się zwyczajów liturgicznych. Procesje mieć mogły rozmaity charakter: suplikacyjny, triumfalny, żałobny, chwalebny, dziękczynny. Towarzyszą m.in. przyniesieniu darów eucharystycznych na ołtarz, przeniesieniu Najświętszego Sakramentu w Wielki Czwartek i Piątek, czy przeniesieniu relikwii świętych. Znamy dobrze procesje na Święto Bożego Ciała i Dzień Zmartwychwstania Pańskiego. Są też procesje ważnym elementem uroczystych liturgii pontyfikalnych. W liturgii Bizantyjskiej, jak również i niektórych innych liturgiach wschodnich, dwie procesje znane jako „małe wejście” z księgą Ewangelii i „wielkie wejście”, w którym dary eucharystyczne przenoszone są uroczyście na ołtarz, stanowią istotny element rytu. Podobne elementy istniały najprawdopodobniej w liturgii gallikańskiej, a i obecna w liturgii rzymskiej procesja zwiastująca odśpiewanie Ewangelii, wydaje się być pozostałością obecnej niegdyś o wiele bardziej rozbudowanej ceremonii.
Maciej Kaziński
Kierownictwo muzyczne dramatu: Marcin Bornus-Szczyciński
Kierownictwo muzyczne liturgii: Robert Pożarski
Opracowanie plastyczne: Małgorzata Niklaus, Magdalena Góra
Choreografia i plastyka gestu: Anna Łopatowska
Konsultacja filologiczna: Michał Koss
Kierownictwo artystyczne i reżyseria: Johann Wolfgang Niklaus