„Mnodzy we wszech ziemiach Małej, Białej, Czarnej i Czerwonej Rusi, a najbardziej
we Wielkiej Rusi [..] rozmiłowani w słodkim i wdzięcznym pieniu polskiego psałterza
w wierszowanej mowie, nawykli te psalmy śpiewać, języka albo mało znając, albo zgoła
nie znając i tylko słodkością pienia radując się w duszy.”
Symeon Połocki Psaltyr ritmotwornaja
Od 1996 roku Schola Teatru Wiejskiego „Węgajty” realizuje projekt „IMoDaL”, w ramach którego bada związki między dramatem a liturgią, konfrontując tradycję pisaną z tradycją ustną. W czasie wypraw członkowie Scholi docierają do miejsc, gdzie praktykuje się jeszcze śpiew i obrzędy religijne, które wywodzą się z działalności średniowiecznych bractw śpiewaczych inspirowanych przez zakony żebracze – franciszkanów, bernardynów, dominikanów. Obrzędy para-liturgiczne były wyrazem ludowej pobożności i pozwalały wiernym na czynne uczestnictwo w życiu Kościoła. Układane w języku narodowym pieśni; parafrazy łacińskich hymnów, sekwencji i psalmów oraz czeskich i niemieckich pieśni religijnych, dały początek poezji polskiej.
Studia nad związkami polskich pieśni z tradycją łacińską skierowały nasze zainteresowania także ku tradycji Kościoła Wschodniego. Bezpośrednim impulsem do zajęcia się XVII-wiecznymi pieśniami: kantami i psalmami, było odnalezienie przez dr Swietłanę Bucką polskich pieśni zapisanych cyrylicą w manuskrypcie ze zbiorów monastyru Sołowieckiego. Najwyraźniej rękopis sporządził skryba nie znający języka polskiego, spisując słowa dyktowane lub zapamiętane fonetycznie. Znajdują się tu bowiem specyficzne, zabawnie brzmiące błędy,
np. „wsia daj” zamiast „wsiadaj”. Z drugiej strony widać, że słaba znajomość języka nie była przeszkodą w przyswojeniu pieśni i ich popularności, o czym świadczą liczne naleciałości językowe: rosyjskie końcówki, zamiana niektórych wyrazów na bliższe językowi prawosławia, np. „Panna Maryja” na „Diewa Marija „. W tym samym rękopisie znajdujemy również pieśni
w języku cerkiewno-słowiańskim, które jednak naznaczone są rysami żywej mowy Ukraińców
i Białorusinów – mieszkańców Rusi południowo-zachodniej, oraz Rosjan żyjących w Rusi Moskiewskiej. W rękopiśmiennych śpiewnikach przechowywanych w archiwach Moskwy, Petersburga, Kijowa i Lwowa znajduje się szereg wariantów tych samych pieśni. Niektóre
z nich występują zarówno w polskiej, jak i ruskiej wersji językowej.
Fascynującym jest śledzenie dróg wędrówek pieśni. Przenoszone z Zachodu na Wschód, trafiając na inne podłoże kulturowe i duchowe, adaptowały się do nowego środowiska, przesiąkając miejscowym kolorytem, inspirując twórczość lokalną. W jaki sposób formy właściwe polskim (i szerzej: zachodnim) pieśniom trafiały na Ukrainę, Białoruś i dalej do
Rosji? Absolwenci uczelni, z których najważniejszą była Akademia Kijowsko-Mohylańska,
jako hierarchowie Cerkwi, założyciele szkół i drukarni, biorąc czynny udział w życiu kulturalnym
i krzewiąc nauki na terenach Carstwa Moskiewskiego, rozprzestrzeniali znane sobie wzorce muzyczne, sami komponowali pieśni i układali wiersze, także w języku polskim i łacińskim – zgodnie z kanonami baroku.
Współistnienie polskich i ruskich (ukraińskich, białoruskich i rosyjskich) wariantów tych samych pieśni skłania ku myśli o wspólnej przestrzeni kulturowej w naszej części Europy. Istniał niewątpliwie pewien obszar odniesień, który jednał narody pozornie odległe, godził różne tradycje i obyczaje. Należy przypomnieć, że Ruś południowo-zachodnia w XVII wieku należała do Rzeczypospolitej, a zachodzące w społeczeństwie polskim procesy były w równej mierze udziałem społeczeństwa ukraińsko – białoruskiego.
Na koniec kilka słów o bractwach cerkiewnych. Pierwsze z nich powstały już w XV w. we Lwowie (1438) i Wilnie (1458). Zorganizowane na wzór bractw kościelnych, dbały o rozwój nauki
i pobożności. Brackie szkoły dały początek kolegiom i akademiom, zapewniającym gruntowne wykształcenie. Z pewnością wzorce chrześcijańskie, mimo różnic obrządku, w równej mierze obowiązywały tak nad Wisłą, jak i nad Dnieprem. Tworzyły podstawy kultury i były źródłem natchnienia dla artystów. Symeon Połocki, Białorusin z pochodzenia, wychowanek i wykładowca Akademii Kijowsko-Mohylańskiej, połowę życia spędził w Moskwie. Pisał w językach białoruskim, ukraińskim, polskim i rosyjskim. Swoją bibliotekę w testamencie rozdzielił pomiędzy klasztory w Moskwie, Połocku i Kijowie.
W trakcie pracy nad repertuarem XVII-wiecznych kantów i psalmów pojawił się szereg pytań, które musieliśmy rozstrzygnąć. Decyzje te mają charakter praktyczno-wykonawczy i nie pretendują do naukowych twierdzeń. Wiele pytań pozostało otwartych i mamy nadzieję,
że dzisiejsza Sesja przyczyni się do przybliżenia nam świata pogranicza kultur doby baroku. Dotyczy to na przykład zasad wymowy słów pieśni; możliwe są tu różne warianty (ukraiński, rosyjski), a rozstrzygnięcie ich przynależności narodowej jest kwestią otwartą.
Serhii Petrychenko
Program koncertu „Kanty i psalmy” :
w Nad Jordanem stała: anonim
w Psalma o strasznom sudie: anonim, pieśń pokutna
w Jezu Chryste, Panie miły: anonim, pieśń pasyjna
w Boże moj, Boże: anonim, pieśń pokutna
w Witam cię, witam: anonim, pieśń maryjna
w Gwiazdo jasności: anonim, pieśń maryjna
w O dusze każdaja wirna: muzyka i słowa (przekład polskiej pieśni pasyjnej):
Dymitr Rostowski
w Wzyraj z pryliżanijem: Dymitr Rostowski, pieśń pokutna
w Imam az swojeho Isusa mojeho: muzyka i słowa (przekład pieśni polskiej „Affekt do
Pana Jezusa”): Dymitr Rostowski
w Radujsia caryce: anonim, pieśń maryjna
w Nadija moja: anonim, pieśń pokutna
w Myre łukawyj: Stefan Jaworski
w Mnogaja lieta: Wasilij Titow